گنجنامه، فرهنگ آثار معماري اسلامي ايران، ذيل «مسجد جامع ابهر». ابهر.|| کتيبه‌هاي تاريخ‌دار بنا: کتيبه‌اي بر محراب گنبدخانه حاکي از آغاز ساختمان مسجد در 413ق است. در کتيبه‌اي ديگر، در زير گنبد، تاريخ تعمير و تجديد ساختمان مسجد 575ق ذکر شده است <فهرست بناهاي تاريخي و اماکن باستاني ايران>. بانيان بنا: از باني و ديگر متوليان ساخت مسجد اطلاعي در دست نيست. ديگر اطلاعات مکتوب: در فهرست بناهاي تاريخي و اماکن باستاني ايران آمده که اين مسجد از قديمي‌ترين بناهاي دور? اسلامي ايران است و بر اساس کتيبه‌ها، بايد آن را از بناهاي مهم قرن پنجم هجري قمري دانست. مؤلف اين کتاب آورده است که قسمت علياي محرابِ گنبدخانه را به سبک دوران آل‌بويه با اشکال مختلف تزيين کرده‌اند <فهرست بناهاي تاريخي و اماکن باستاني ايران>. سير تحول بنا: ظاهراً يگانه بخش باقي‌مانده از بناي اصليِ مسجد، گنبدخان? آن است. نمازخانه‌هاي شرقي، غربي، و جنوبي اين گنبدخانه با خشت و کاهگل و خرده‌سنگ و در دوره‌هاي بعد ساخته شده‌اند؛ البته ممکن است که نمازخانه‌هاي شرقي و غربي را بر اساس نقش? اولي? مسجد ساخته باشند >بررسي مقدماتي دربار? مسائل حفاظتي پنج بناي تاريخي ايران>. ديوارهاي گنبدخانه سابقاً پوشيده از کتيبه‌ها و نقوشِ درهم‌بافته و حاشيه‌هاي نقاشي شده بوده است که امروزه آثار بسيار کم‌رنگي از اين تزيينات در زير لايه‌هاي اندود گچ باقي است <بررسي مقدماتي دربار? مسائل حفاظتي پنج بناي تاريخي ايران>. سطح داخلي گنبد، تزييناتِ درهم‌بافت? گچي داشته که بر اثر نفوذ آب باران به شدت آسيب ديده و بخش اعظم آن فرو ريخته است <بررسي مقدماتي دربار? مسائل حفاظتي پنج بناي تاريخي ايران>. گچ‌بُري محراب گنبدخانه نيز آسيب بسياري ديده و بخش‌هايي از آن از بين رفته است <بررسي مقدماتي دربار? مسائل حفاظتي پنج بناي تاريخي ايران>. در 1353ش، بناي مسجد و گنبدخان? آن مرمت و سطح خارجي گنبد با آجر بازسازي شده است .
http://eiah.org
