ابهر شهر خانه های سفید

مقبره ملاحسن در مغرب سلطانیه و در سه کیلومتری آن قرار دارد که احتمالا" " در دوران سلطنت سلطان محمد خدابنده ، یا به طور کلی در دورانمغول جزو پایتخت یعنی سلطانیه بوده است . اما در حال حاضر تک بنای زیبای مقبره در دشت پهناور خود نمائی می کند . در مورد تاریخ بنای مقبره ملاحسن شیرازی چند نظریه وجود دارد :

عده ای آن را از بناهای زمان صفویه می دانند و عده ای نیز آنرا به اوائل قرن هشتم و آغاز دوره صفویه نسب می دهند . بهر صورت بنای نامبرده بعلت طرح خاص و منحصر به فرد خود بی اندازه مورد توجه با ستانشناسان و محققین می باشد. مقبره ملاحسن شیرازی به شکل کثیر الاضلاع هشت ضلعی است که چهار ضلع بزرگ آن به طول 30/8 متر و چهار ضلع کوچک به طول 75/5 متر است . 
اضلاع بزرگ دارای ایوانهای وسیع بااضلاع کوچک ، دارای ایوانی دو طبقه که با ساختن طاقهای کوتاهتری بوجود آمده است .
بوسیله دو پلکانی که از ایوانهای بزرگ شرق و غرب آغاز می شود می توان به ایوانهای فوقانی راه یافت . پلکانهای چهارگانه فقط جهت صعود ارتباط با غرفات فوقانی ساخته شده اند . بر بالای این تراسها می توان مناظر دشت سرسبز را بخوبی مشاهده کرد . اضلاع هشت گانه بوسیله راهروی کوچکی با طاق کوتاه به طول و عرض 5/1 × 75/0 متر بهم متصل می شود .
دهنه ایوانهای بزرگ 5/4 متر و دهنه ایوانهای کوچک 5/3 متر می باشد و قریب 5/0 متر از سطح دشت بلندتر است . قسمت داخلی مقبره به شکل مربع به ضلع تقریبا" 6 متر است که چهار طرف توسط چهار درگاه بزرگ به ایوانها ارتباط پیدا می کند . در طرفین در گاههای دو طاقچه مستطیل شکل به چشم می خورد . که احتمالا " جای روشن کردن شمع بوده است . در ضلع رو به قبله بجای محراب که کاملا"‌از بین رفته در گاهی قرار دارد.

در دوران فتحعلی شاه و حکومت پسرش عبدالله میرزا در زنجان ، این بقعه تعمیر و اشعاری بخط نستعلیق در داخل گنبد هر کتیبه ای گچبری شده است . این کتیبه شامل یک نوار تزئینی با کادرهای جالب مساوی هم است که دور تا دور داخل و محل اتصال گنبد بنا مشاهده می شود . ظاهرا" این قطعه شعر ناتمام مانده و چند بیت هم در میان قطعه خوانده نشده است .
در ساختن داخل گنبد ظرافت خارق العاده بکار رفته است و گچبری های جالبی شامل مقرنس های گچی و شمسه هائی برنگ قرمز بسیار زیبا سطح داخل گنبد را پوشانده است . بر بالای ورودی بقعه ، پنجره بزرگی به چشم می خورد که نور داخل بقعه را تامین می کند . مقبره ملاحسن دارای گنبدی شلجمی سه پوش است که در معماری قدیم ایران سابقه نداشته است . گنبد داخلی که دارای تزئینات گچبری است بوسیله تیرهای چوبی به گنبد میانی وصل گردیده است . گنبد اخیر اندکی به ضخامت یک آجر ساخته شده است . گنبد سوم یا گنبد خارجی که دارای فرم بسیار زیبائی است دو گنبد زیرین را می پوشاند . تزئینات گنبد شامل معقلی های پرکار درگریو گنبد و کاشیکاری های فیروزه ای بسیار ارزنده است . بدین ترتیب گریو یا گردنی گنبد دارای چهار بخش تزئینی است :‌ بخش اول :‌در بخش تحتانی معقلی های جالبی از تلفیق آجر و کاشی فیروزه ای دیده می شود . 
 بخش دوم :‌ کتیبه معقلی زیبای دور گنبد با عبارات الله و محمد و علی و عبارات دیگر از کاشی فیروزه ای در متن آجر است .
بخش سوم : در این بخش تزئینات معقلی هفت و هشت ( زیگزاک ) جلب توجه می کند .
بخش چهارم : بخش فوقانی و زیر کاسه گنبد را نره کاستی هائی به صورت عمودی تزئین می کند . ناگفته نماند که در آجر های تحتانی گنبد دو بیت خط نستعلیق نوشته :
 اشک جنت شد به یمن دولت طهماسب شاه
تربت کاشی که آمد خاک مشک آبش گلاب
خواستم تاریخ اتمامش بدانم       عقل گفت
سال تاریخش همان از "‌رشک جنت "‌ کن حساب
در دو طرف گنبد دو بیت شعر بچشم می خورد که نام معمار و بنای تعمیر کننده عمارت که پدر و پسرند  نوشته شده است .
بود امیدوار از لطف غفار                                                        محب شاه دین فتحی معمار

خاک سنگ ره ولی خدا                                                        ابن فتحی   محمد بنا

در حفاری داخل مقبره ، محوطه ای با دیواره های سنگی منظم پیدا شد که در داخل آن قبر مستطیل شکلی به ابعاد 80/3 × 90/3 متر کشف شد که سه قسمت شمال و شرق و غرب با سنگهای سبز رنگ حجاری شده بنا گردیده است . ضمنا"‌مقداری سنگهای سبز رنگ نیز در صحن داخلی مقبره بدست آمد که دارای نوشته می باشد .

در میان سنگ های مکشوفه قطعه سنگی وجود دارد که تمام قسمت های آن دارای خط نوشته است و نقش محراب بر روی آن حک گردیده و در پشت سنگ علامتی بشکل قیچی بچشم می خورد . با وجود اینکه از لحاظ طرح ساختمانی مقبره منحصر به فرد می باشد . معذالک از لحاظ تزئینات خیلی غنی نبوده است . اما نباید فراموش نمود که روی اولین قشر پوشش تزئینات قدیمی بدست آمده است . به نظر می آید که مقبره مذکور حداقل سه بار مرمت شده است که مهمترین آن همراه با تزئینات گچبری اطراف مقبره در زمان فتحعلی شاه قاجار صورت گرفته است . بنا به طور کلی دارای اسکلت استوار و پی های محکم است که به عمق بیش از یک متر در خاک ، رس ، آهک قرار دارد .
در گذشته دیوار ایوانها دارای قابهائی بوده که کاشیهای تزئینی داشته است و در حال حاضر خالی از تزئین می باشد . در گنبد خارجی شکاف بزرگی بوجود آمده است . که توسط سازمان ملی حفاظت آثار باستانی تعمیر و مرمت شده است .
در فاصله صد قدمی این مقبره ، باقیمانده بنای بسیار جالبی با تزئینات معقلی زیبا بچشم می خورد که به گفته اهالی محل ، مجموعه ، خانه ملاحسن و خانقاه وی بوده است .
ولی آنچه مسلم است این است که بنای مخروبه فوق الذکر سردر ورودی بنا بوده و به طور کلی چنین بنظر می رسد که خانه و مقبره قسمتی از باغ بسیار بزرگ و عمارت دیگر بوده است . این سردر دارای تزئینات معقلی مرکب از کاشیهای کوچک زرد ، فیروزه ای و مشکی در متن آجر است .
هر دو جرز طرفین از پائین تا بالا کتیبه ای بخط بنائی بچشم می خورد که کلمه  ( علی )  را مکررا با کاشی های فیروزه ای در متن آجر بر آن نوشته اند . در طرفین این سر در طاقنمائی تعبیه شده است . که دارای دو کتیبه بخط بنائی است :
الف )‌ در سطح طاقنما طرح مربع شکل با عبارت الله و محمود علی ،‌با کاشی فیروزه ای برمتن آجر .
ب ‌  )‌ کتیبه ای به رنگ سیاه در متن آجر با عبارت لا الله الا الله که در اطراف طاق طاقنما بچشم می خورد .
حفاری هائی که در محوطه بیرون مقبره ملاحسن کاشی صورت گرفته است ، یک خیابان سنگ فرش ظاهر گردید که طول آن 50/95 متر و عرض آن  5 متر می باشد که قبلا" با سنگهای قلوه ای مفروش گردیده است . این خیابان سردر بزرگ محوطه را به مقبره ملاحسن متصل می سازد .
این بنا با شماره 168 به ثبت تاریخی رسیده است

                                                          سقف مقبره ملا حسن کاشی

 عکس از سایت آفتاب